ISBN
- 978-83-65697-93-6 /druk/
- 978-83-65697-94-3 /e-book/
- cena 59,00 /druk/
Recenzenci
- prof. Jarosław Mikołajewicz (UAM)
- prof. Bartosz Wojciechowski (UŁ)
Spis treści
Objaśnienie niektórych terminów występujących w tekście. 7
Wstęp. 9
Rozdział I. 13
Definicje pojęć „eutanazja” i „wspomagane samobójstwo”. 13
1. Ewolucja znaczenia słowa „eutanazja”. 13
2. Problem z definicją eutanazji 19
2.1 Cechy definicyjne i przykłady definicji terminu „eutanazja”. 22
2.2 Wspomagane samobójstwo. 27
3. Typy eutanazji 29
Rozdział II. 33
Sytuacje graniczne związane z leczeniem u schyłku życia. 33
1. Uwagi wstępne. 33
2. Problem sztucznego nawadniania i odżywiania. 36
2.1 Przykłady spraw sądowych dotyczących przerwania nawadniania i odżywiania. 37
2.2 Czym jest sztuczne nawadnianie i odżywianie. 44
3. Zasada podwójnego skutku jako usprawiedliwienie przyspieszenia śmierci w opiece paliatywnej 47
3.1 Zasada podwójnego skutku u św. Tomasza z Akwinu. 47
3. 2 Współczesne zastosowanie zasady podwójnego skutku. 49
3.2.1 Zastosowania zasady podwójnego skutku w prawie i normach organizacji zawodowych lekarzy. 51
3.2.2 Zastosowanie zasady podwójnego skutku w orzecznictwie – przykład brytyjski 52
3.2.3 Letalna analgezja w prawie polskim.. 54
3.2.3 Zasada podwójnego skutku w normach wybranych organizacji zawodowych lekarzy. 55
3.2.4 Raport brytyjskiej Komisji Waltona. 57
3.2.5 Krytyka zasady podwójnego skutku. 58
3.2.5.1 Dylematy związane z opieką paliatywną. 58
3.2.5.2 Krytyka intencji (zamiaru) 59
3.2.5.3 Lekarz i jego odpowiedzialność za śmierć chorego. 62
3.2.5.4 Obrona intencji 63
3.3 Zakwestionowanie aktualności zasady podwójnego skutku. 66
4. Terminalna sedacja 67
5. Zabić a pozwolić umrzeć 73
5.1 Zaprzestanie terapii ratującej życie. 73
5.2 Eutanazja a zaprzestanie terapii 74
5.3 Działanie i zaniechanie, ocena konsekwencji 75
5.4 Zaprzestanie terapii a eutanazja bierna. 76
5.5 Uporczywość (daremność) terapeutyczna. 77
5.6 Autonomia pacjenta i przerwanie leczenia. 79
6. Podsumowanie. 82
Rozdział III. 84
Argument religijny. 84
1. … Stanowisko chrześcijaństwa. 84
1.1 Zagadnienia wstępne. 84
1.2 Stanowisko Kościoła katolickiego. 85
1.3 Stanowisko Kościołów prawosławnych. 99
1.4 Stanowisko wybranych Kościołów protestanckich. 108
1.4.1 Zagadnienia wstępne. 108
1.4.2 Stanowisko Kościoła anglikańskiego. 110
1.4.3 Stanowisko metodystów. 113
1.4.4 Stanowisko Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. 116
1.4.5 Stanowisko Kościołów reformowanych. 121
1.4.6 Stanowisko prezbiterian. 123
1.4.7 Stanowisko Wspólnoty Kościołów Ewangelickich w Europie. 124
1.4.8 Podsumowanie. 126
2. Stanowisko judaizmu. 127
3. Stanowisko islamu. 138
4. Stanowisko buddyzmu. 150
Rozdział IV 162
Argument z prawa naturalnego – wersja laicka. 162
1. Uwagi wstępne. 162
2. Prawo naturalne jako obiektywny porządek norm.. 163
2.1 Problem z akceptacją prawa naturalnego. 164
2.2 Źródła poznania prawa naturalnego. 166
2.3 Krytyka – błąd naturalistyczny. 168
3. Prawo naturalne a prawo stanowione. 170
4. Prawa człowieka jako przykład uniwersalnych praw naturalnych. 171
5. Dobro ludzkiego życia. 173
6. Podsumowanie. 176
Rozdział V 178
Argument z autonomii jednostki 178
1. Uwagi ogólne. 178
2. Autonomia w medycynie. 180
2.1 Europejska konwencja bioetyczna. 182
3. Problem zgody pacjenta na leczenie. 183
3.1 . Zgoda kompetentnej osoby na zabieg. 183
3.2 Problem zgody pacjenta niekompetentnego. 185
3.3 Oświadczenia woli pro futuro. 189
3.4 Krytyka oświadczeń woli pro futuro. 192
3.5 Koncepcja najlepszego interesu pacjenta. 193
3.6 Krytyka koncepcji najlepszego interesu pacjenta. 195
4. Eutanazja na prośbę pacjenta jako wyraz autonomii 196
5. „Obowiązek umierania”. 208
6. Eutanazja a powinności lekarza. 211
7. Podsumowanie. 213
Rozdział VI. 216
Argument z jakości życia. 216
1. Uwagi wstępne. 216
1.1 Czym jest jakość życia. 217
1.2 Próby opisu i zastosowania kategorii jakości życia. 217
1.3 Problem mierzalności jakości życia. 218
1.3.1 Przykładowe mierniki jakości życia. 218
1.4 Jakość życia w decyzjach etycznych. 221
1.4.1 Pacjenci kompetentni i ich jakość życia. 222
1.4.2 Przykłady rozstrzygnięć sądowych w przypadkach osób kompetentnych. 223
1.4.3 Jakość życia w przypadkach pacjentów niekompetentnych. 225
1.5 Bycie osobą a prawo do życia. 226
1.5.1 Przynależność do gatunku ludzkiego jako kryterium bycia osobą. 227
1.5.2 Przykłady rozstrzygnięć sądowych w przypadkach osób niekompetentnych. 228
1.5.3 Holenderski protokół z Groningen jako przykład zastosowania oceny jakości życia. 237
2. Podsumowanie. 242
Rozdział VII. 245
Argument równi pochyłej 245
1. Uwagi ogólne. 245
2. Formy argumentu równi pochyłej 246
2.1 Logiczna postać argumentu równi pochyłej 247
2.2 Empiryczna postać argumentu równi pochyłej 248
2.3 Historyczna postać argumentu równi pochyłej 250
3. Wytyczenie granicy jako zabezpieczenia przed skutkami równi pochyłej 252
4. Próby wytyczenia granic w praktyce ─ wybrane obowiązujące rozwiązania prawne. 254
4.1 Wspomagane samobójstwo ─ rozwiązania amerykańskie. 254
4.2 Eutanazja w rozwiązaniach europejskich. 259
4.2.1 Holandia. 259
4.2.1.1 Orzecznictwo sądowe. 259
4.2.1.2 Ustawa „O kontroli zakończenia życia na żądanie i pomocy w samobójstwie”. 263
4.2.2 Belgia. 265
4.2.2.1 Ustawa i orzecznictwo sądowe. 265
4.2.3 Luksemburg. 268
4.2.4 Kanada. 270
4.2.5 Australijski stan Wiktoria. 277
4.2.6 Prawny status eutanazji i wspomaganego samobójstwa w Polsce. 279
4.2.6.1 Zabójstwo na żądanie i ze współczucia w polskim kodeksie karnym.. 279
4.2.6.1.1 Problem z terminem „eutanazja”. 279
4.2.6.1.2 Przedmiot ochrony. 280
4.2.6.1.3 Eutanazja a zaniechanie lub niepodejmowanie terapii 281
4.2.6.1.4 Warunki uprzywilejowania zabójstwa z art. 150 kk. 284
4.2.6.1.5 Sankcja za zabójstwo z art. 150 kk. 286
4.2.6.2 Namowa lub udzielenie pomocy do samobójstwa w polskim kodeksie karnym.. 287
4.2.6.2.1 Przedmiot ochrony. 287
4.2.6.2.2 Forma i przesłanki popełnienia przestępstwa z art. 151 kk. 288
4.2.6.2.3 Wątpliwości związane z karalnością przestępstwa z art. 151 kk. 289
4.2.7 Polski projekt legalizacji eutanazji 291
5. Wątpliwości dotyczące efektywności zabezpieczeń przed równią pochyłą. 292
5.1 Płynna granica między wspomaganym samobójstwem a eutanazją oraz rodzajami cierpienia. 292
5.2 Statystyki holenderskie i belgijskie. 299
5.2.1 Raport Remmelinka i jego krytyka. 299
5.2.2 Kontynuacja badań nad zjawiskiem wspomaganej śmierci w Holandii 302
5.2.3 Statystyki regionalnych komisji ds. eutanazji 303
5.2.4 Dyskusyjność przytaczanych danych. 307
5.2.5 Statystki belgijskie i ich analiza. 308
5.2.6 Wątpliwości odnośnie przestrzegania granic wykonywania eutanazji wytyczonych przez ustawodawcę belgijskiego. 314
5.3 Zmiany w prawie brytyjskim po sprawie Dianne Pretty. 317
5.4 Od autonomii decyzji do eutanazji osób niekompetentnych motywowanej współczuciem. 324
6. Podsumowanie. 326
Rozdział VIII. 333
Typy argumentów w sporze o dopuszczalność eutanazji i wspomaganego samobójstwo. 333
1.Wprowadzenie. 333
2. Czym jest eutanazja i wspomagane samobójstwo. 333
3. Argumenty formułowane przez przeciwników przyspieszania śmierci 335
3.1 Argument ze świętości życia w wersji religijnej 336
3.2 Argument nienaruszalności życia z prawa naturalnego w wersji laickiej 338
3.3 Argument równi pochyłej 340
4. Argumenty formułowane przez zwolenników przyspieszania śmierci 343
4.1 Argument z autonomii jednostki 343
4.2 Argument z jakości życia. 346
5. Inne argumenty. 349
6. Podsumowanie. 351
Bibliografia. 354
Objaśnienie niektórych terminów
występujących w tekście
Choroba terminalna – termin medyczny, określający chorobę, której sposoby leczenia są nieznane, albo tak zaawansowane stadium danej choroby, że nie można już jej leczyć przyczynowo, ale jedynie objawowo. Choroba terminalna prowadzi do śmierci.
Letalna analgezja[1] – to praktyka, polegająca na usuwaniu bólu za pomocą środków farmakologicznych, której skutkiem może być przyspieszenie śmierci pacjenta
(np. poprzez podawanie coraz większych dawek morfiny). Lekarza stosujący letalną analgezję ma na celu uwolnienie pacjenta od bólu, a nie doprowadzenie do jego śmierci.
Resuscytacja i reanimacja[2] – zespół czynności, zmierzających do przywrócenia funkcjonowania układu krążenia i oddychania. Przywrócenie czynności oddychania i krążenia nosi nazwę resuscytacji. Jeżeli poszkodowany ponadto odzyskał świadomość, to mamy do czynienia z reanimacją.
Stan trwale wegetatywny lub stan przetrwały wegetatywny[3] – stan wegetatywny (łac. vegeto ‘ożywiam, pobudzam’) charakteryzuje się utratą wyższych funkcji mózgu, głównie świadomości. U pacjenta znajdującego się w stanie wegetatywnym nie funkcjonuje świadomość, a zachowane są odruchy z rdzenia przedłużonego, a więc jego organizm zdolny jest do reaktywności, ale pozbawiony zmysłowego kontaktu ze światem oraz najprawdopodobniej myślenia. Po kilku albo kilkunastu miesiącach stan ten może przerodzić się w trwały stan wegetatywny. Osoby w stanie wegetatywnym mogą także samodzielnie oddychać bez potrzeby stosowania respiratora, normalnie trawią pokarmy, zachowane jest krążenie krwi, zdolność regulacji ciepłoty ciała i przemiany materii. Pacjenci w takim stanie wymagają zwykłej opieki pielęgnacyjnej, a także podawania wody i pokarmów. Stan trwale wegetatywny może trwać wiele lat.
Sztuczne nawadnianie i odżywianie[4] – pacjentom, którzy nie są w stanie przyjmować jedzenia i wody samodzielnie, są one podawane w sposób sztuczny następującymi sposobami:
- Gastrostomia, czyli nacięcie powłok żołądka stosowane w przypadkach, kiedy chory nie może samodzielnie połykać;
- Wprowadzenie sondy nosowo-żołądkowej (zgłębnika), przez który podaje się elementy zwykłej diety;
- Pozajelitowo za pomocą kroplówki wprowadzonej dożylnie lub przez dojście centralne do jednej z żył chorego.
Terminalna sedacja [5] – ta praktyka polega na wprowadzeniu pacjenta znajdującego się w ostatnim stadium choroby w celu złagodzenie cierpienia, którego nie można uśmierzyć innymi środkami w stan śpiączki farmakologicznej, w niektórych przypadkach wstrzymuje się jednocześnie odżywianie i nawadnianie.
Wstęp
Praca niniejsza ma na celu prezentację argumentów, które są używane w sporze
o dopuszczalność eutanazji i wspomaganego samobójstwa, polegająca na analizie ich treści.
Tytuł rozprawy wskazuje jednoznacznie na aspekt treściowy dyskusji toczonej na płaszczyźnie moralnej, religijnej, pragmatycznej i wszystkich innych, których przedstawione argumenty dotyczą. Rozprawa nie dotyczy sfery teorii argumentacji czy erystyki, ma ona bowiem na celu wskazanie tego aspektu argumentów w debacie, które pomóc mogą ustawodawcy w podejmowaniu określonych decyzji w tej bardzo delikatnej materii, nie zaś ukazywanie formalnych właściwości argumentów, które miałyby służyć zwyciężeniu w jakimś toczącym się sporze.
Warto zauważyć, że same argumenty, pomimo że rozwój medycyny przyniósł niemające miejsca wcześniej sytuacje związane ze śmiercią i umieraniem, nie są nowe. Druga połowa ubiegłego wieku przyniosła zmianę pozycji pacjenta w jego relacji
z lekarzem, polegającą na uzyskaniu zgody chorego na interwencję medyczną oraz na przeniesieniu akcentu na autonomię pacjenta, który wspólnie z lekarzem podejmuje decyzje dotyczące terapii.
Szybki postęp medycyny i rozwój jej technicznych możliwości dostarcza nowych metod leczenia chorób i ratowania życia. Jednocześnie wyostrza on najbardziej fundamentalne i trudne problemy moralne, dotyczące życia i śmierci. Oczywiście sam problem eutanazji, rozumianej jako zadanie bezbolesnej śmierci w przypadku przedłużającej się agonii lub choroby niedającej nadziei na wyleczenie, nie jest nowy. Nie dotyczy już tylko sytuacji, w której nieuleczalnie chora osoba (najczęściej na nowotwór) prosi o skrócenie życia np. poprzez podanie jej dawki morfiny. Pojawiły się bowiem nowe sytuacje związane z rozwojem technologii medycznych, a szczególnie intensywnej terapii, które nie miały miejsca jeszcze 50-60 lat temu. Powstają w związku z tym pytania: jak postępować z pacjentami np. w stanie trwale wegetatywnym? Czy można zrezygnować: z nawadniania i odżywiania takich pacjentów, z podawania leków zwalczających infekcje oraz odłączyć aparaturę podtrzymującą życie? Jak postępować w przypadku dzieci dotkniętych nieuleczalnymi wadami, np. bezmózgowiem?
W jakich sytuacjach rezygnacja ze środków ratujących i podtrzymujących życie jest przerwaniem uporczywej terapii, a w jakich przypadkach jest to eutanazja bierna?
W jakich przypadkach podawanie środków przeciwbólowych, będące głównym zadaniem opieki paliatywnej nad nieuleczalnie chorym pacjentem, może stać się eutanazją czynną? W jaki sposób ocenić terminalną sedację?
Kontrowersje wokół przytoczonych problemów pogłębia niewystarczająca dla wszystkich ilość środków medycznych oraz problemy związane z ich podziałem.
Ponieważ powyższe zagadnienia stanowią przedmiot wykraczający poza relację lekarz – pacjent, istnieje niewątpliwie potrzeba pogłębionej dyskusji i refleksji nad związanymi z nimi problemami.
Nad toczącą się od lat 60. ubiegłego wieku dyskusją tanatologiczną, związaną
z takimi zagadnieniami jak definicja śmierci czy właściwa opieka terminalna, znaczący wpływ miały losy pacjentów w stanie trwale wegetatywnym, takich jak Karen Quinlan, Nancy Cruzan czy Vincent Lambert[6]. Głośne stają się również sprawy osób nieuleczalnie chorych lub niepełnosprawnych, które proszą o możliwość skorzystania z prawa do śmierci w formie eutanazji, nie chcąc ponosić cierpień związanych ze swoim stanem oraz obarczać swoich rodzin ciężarem opieki nad sobą. Przykładami są tutaj przypadki Janusza Świtaja, Vincenta Humberta, Dianne Pretty, Kay Carter czy Glorii Taylor.
Nie mniejszą wagę ma także problem nielegalnej pomocy w zakończeniu życia osobom nieuleczalnie i śmiertelnie chorym. Spektakularnymi przykładami są: działalność amerykańskiego patologa Jacka Kevorkiana, twórcy „maszyny śmierci”, za pomocą której nawet bardzo chorzy pacjenci mogli skrócić swoje cierpienia czy „klinika” prowadzona w Szwajcarii przez Ludwiga Minelle’ego, do której przyjeżdżają odbywający ostatnią podróż ludzie z różnych zakątków Europy.
W dyskusji nad prawną dopuszczalnością eutanazji i wspomaganego samobójstwa należy wspomnieć o następujących możliwościach. Pierwsza z nich jest polega na dekryminalizacji obydwu tych czynów, czyli likwidacji przepisów, według których są one przestępstwami. Ta forma dekryminalizacji ma charakter formalny. W przypadku, gdy dany czyn nie jest ścigany ani też karany przez sądy, pomimo że pozostaje on przestępstwem, mamy do czynienia z dekryminalizacją o charakterze faktycznym (w przypadku eutanazji i wspomaganego samobójstwa miało to miejsce np. w Holandii oraz Belgii[7]). Kolejne rozwiązanie to depenalizacja polegająca na złagodzeniu lub całkowitym uchyleniu karalności określonych czynów. Inną możliwość stanowi legalizacja eutanazji i wspomaganego samobójstwa, tj. stworzenie takich ram prawnych, które określałyby warunki, jakie muszą być spełnione, aby dane zachowanie było wyłączone od odpowiedzialności karnej. Ponieważ eutanazja i wspomagane samobójstwo są związane z odebraniem życia, uważa się, że nie mogą podlegać całkowitej dekryminalizacji, aby nie stwarzać pola do nadużyć i zagrożenia dla życia ludzkiego[8].
Państwami, które zalegalizowały dopuszczalność eutanazji w ściśle określonych warunkach, są: Holandia, Belgia i Luksemburg, Kanada i australijski stan Wiktoria. Z kolei w Stanach Zjednoczonych dopuszczalne jest wspomagane samobójstwo w stanach: Oregon,Waszyngton, Vermont, Kalifornia, Kolorado, Dystrykcie Kolumbii natomiast w stanie Montana orzeczenie tamtejszego Sądu Najwyższego otworzyło drogę do zalegalizowania pomocy w samobójstwie.
Skrócenie życia w związku ze śmiertelną czy nieuleczalną chorobą oraz niepełnosprawnością fizyczną i psychiczną budzi wiele skrajnych emocji. Bardzo często udaje się, że problem nie istnieje lub dyskusja, nawet jeśli się ją podejmuje, pozostaje daleka od rzetelnego przedstawienia racji obydwu stron sporu.
Spór komplikuje przypisywanie różnego zakresu znaczeniowego terminowi „eutanazja”, na skutek czego następuje np. mieszanie jego pojęć z metodami stosowanymi w opiece paliatywnej lub rezygnacja z leczenia czy jego niepodejmowanie. W konsekwencji może to prowadzić do zwiększenia (możliwych do uniknięcia) cierpień osób umierających i umocnienia się paternalizmu w relacji lekarz – pacjent.
Dyskusja nad dopuszczalnością eutanazji i wspomaganego samobójstwa, a tym samym uczynieniem legalnym różnych form pomocy w umieraniu, ma charakter interdyscyplinarny. Oscyluje ona pomiędzy zasadą nienaruszalności życia, podnoszoną przez przeciwników przyspieszania śmierci jako fundamentalną zasadą funkcjonowania porządku społecznego, od której nie należy czynić wyjątków, gdyż grozi to relatywizmem, a zasadą autonomii, przywoływaną przez zwolenników „prawa do śmierci”, którzy jako podstawowe widzą prawo do decydowania o własnym losie, zwłaszcza zaś o momencie odejścia.
Należy zaznaczyć raz jeszcze, że celem niniejszej pracy nie jest zajęcie stanowiska w sporze, lecz rzetelne przedstawienie argumentów, jakie podnoszą jego strony, a także ich sklasyfikowanie oraz ocena siły tych argumentów z punktu widzenia bezstronnego obserwatora. Nie ma bowiem bardziej fundamentalnych i trudniejszych problemów moralnych, dotyczących życia i śmierci, które wyostrza postęp medycyny
i rozwój jej technicznych możliwości. Autorka żywi nadzieję, że będzie to stanowiło skromny przyczynek, umożliwiający dyskusję nad omawianym problemem, albowiem podjęcie nawet bardzo trudnej polemiki jest lepsze niż udawanie, że problem nie istnieje. Niniejsza praca ma na celu dostarczenie i uporządkowanie narzędzi, służących prowadzeniu rzeczowej dyskusji. Przedstawiona w pracy argumentacja „przeciw” i „za” legalizacją eutanazji oraz wspomaganego samobójstwa, a także poglądy wyrażone w dyskusji nad tymi zagadnieniami, pochodzą od ich autorów, którzy wymienieni zostali
w przypisach oraz w spisie literatury. W celu uniknięcia powtórzeń oraz zachowania ciągłości wywodu opisy dotyczące poszczególnych fragmentów polemiki kończą się przypisami wskazującymi na ich pochodzenie. Autorka rozprawy nie opowiada się po żadnej stronie sporu, pozostając dla celów naukowych osobą neutralną. Zadaniem, jakie ma spełniać praca, nie jest wydanie osądu, ale obiektywne przedstawienie rozumowania, jakim posługują się przeciwnicy i zwolennicy legalizacji eutanazji
i wspomaganego samobójstwa oraz przybliżenie efektywności użytych argumentów.
Warto na zakończenie dodać, że Franciszek Bacon, który jako pierwszy użył terminu „eutanazja” w kontekście związanym ze skracaniem męki agonii, już w 1605 roku rozumiał, że pytanie, czy człowiek może przerwać życie drugiego człowieka na jego prośbę, jeśli obydwaj uważają takie postępowanie za akt miłosierdzia, jest nierozstrzygalnym problemem ludzkiego sumienia. Spór o legalizację eutanazji i wspomaganego samobójstwa pomimo upływu czasu takim problemem pozostał.
[1] W. Galewicz, Decyzje o zakończeniu życia, [w:] Wokół śmierci i umierania, W. Galewicz (red.), wyd. Universitas, Kraków 2009, s. 10-11.
[2] Informacja pochodzi ze strony serwisu Ratownictwo Drogowe: http://www.ratownictwojrg3. republika.pl/index_pliki/Page1192.htm [dostęp 30.07.2018].
[3] J. Andres, Stan wegetatywny, [w:] Encyklopedia bioetyki, A. Muszala (red.), wyd. Polwen, Radom 2005, s. 563.
[4] R. Fenigsen, Przysięga Hipokratesa, Świat Książki, Warszawa 2010, s. 142-143 oraz por.
T. L. Beauchamp, J. F. Childress, Zasady etyki medycznej, wyd. Książka i Wiedza 1996, s. 214.
[5] D. Orentlicher, Sąd Najwyższy i terminalna sedacja. Możliwość etycznie gorsza od lekarskiej pomocy w samobójstwie, [w:] W. Galewicz (red.), Wokół śmierci i umierania, wyd. Universitas, Kraków 2009, s. 211 oraz N. I. Cherny, L. Radbruch, European Association for Palliative Care (EAPC) commended framework for the case of sedation in palliative care, “Palliative Medicine” 2009, t. 23, nr 7, s. 582.
[6] A. Alichniewicz, Wzorce śmierci w bioetyce amerykańskiej, wyd. Areus, Kraków 2007, s. 7.
[7] Więcej na ten temat w rozdziale VII.
[8] J. Malczewski, Eutanazja. Gdy etyka zderza się z prawem, wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 161-162.