Najgorszą chorobą nie jest trąd, czy gruźlica, ale świadomość, że jest się nikomu niepotrzebnym, przez nikogo niekochanym, przez wszystkich opuszczonym
Bł. Matka Teresa z Kalkuty
Plik demo do pobrania - PIWOM Demo
Wstęp
W praktyce medycznej mamy do czynienia z różnymi pacjentami – chorymi psychicznie, niepełnosprawnymi ruchowo i intelektualnie, niewidomymi, niesłyszącymi, z upośledzeniami genetycznymi, będącymi nosicielami wirusa HIV, chorymi na AIDS, homoseksualistami, osobami starszymi, alkoholikami czy też bezdomnymi, którzy często już za życia są traktowani jako nieobecni, usunięci na margines, tak jakby nie żyli. Antoni Kępiński uważał, że wykluczenie ze świata społecznego, śmierć społeczna równa się dla człowieka śmierci biologicznej.
Różne kultury, różne narody i różne społeczności mogą mieć odmienne wizje zdrowia, choroby i śmierci, terapii i zachowań zdrowotnych, ale – jak mówił Leonardo da Vinci – Doktorzy, którzy zajmują się chorymi, powinni koniecznie zrozumieć, czym jest człowiek, czym jest życie i czym jest zdrowie, i w jaki sposób równowaga i harmonia tych elementów je podtrzymuje.
Jednym z problemów, który w Polsce przez szereg lat nie był dostrzegany, stanowi miejsce pacjenta odmiennego kulturowo w opiece medycznej, a obecnie, przy różnorodności wyznaniowej i ze względu na znaczny napływ emigrantów z różnych krajów, staje się on ogromnym wyzwaniem dla pracowników ochrony zdrowia.
W latach 50. i 60. XX wieku amerykańska pielęgniarka Madeleine Leninger, uważając człowieka za istotę kulturową i odwołując się do założeń antropologii kulturowej, sugerowała, by w sprawowaniu codziennej opieki nad pacjentem uwzględniać jego społeczną strukturę, światopogląd, wartości kulturowe, środowiskowy kontekst, a także naturalne (ludowe) i zawodowe systemy opieki.
W zależności od uwarunkowań kulturowych wyróżnia się różne rodzaje reakcji na chorobę np. religijną, magiczną, opiekuńczo-pielęgnacyjną czy medyczną.
Obecnie pracownicy ochrony zdrowia stają wobec konsekwencji zróżnicowania kulturowego, gdzie istotną rolę odgrywa zrozumienie, iż różnice kulturowe występują w postawach w stosunku do zdrowia oraz sposobach reagowania na chorobę i śmierć. Przedstawiciele różnych religii mają bowiem odmienne potrzeby podczas choroby oraz pobytu w szpitalu i w związku z tym osoby zajmujące się opieką nad nimi i ich leczeniem powinny być odpowiednio przygotowane do udzielania wsparcia, szczególnie potrzebnego w tym okresie.
Przekonania, praktyki i różnice kulturowe dotyczą nie tylko preferowanych strategii radzenia sobie z tymi problemami, ale w znaczy sposób wpływają na przebieg leczenia oraz kształtują definicje i interpretacje problemu, formułowane nie tylko przez pacjenta, ale także przez terapeutę, w tym pielęgniarki i położne.
Carl Gustaw Jung, jeden z najznamienitszych psychoanalityków, podkreślał znaczenie doświadczenia religijnego w procesie terapii, pisząc: Od 30 lat mam pacjentów z całego świata, różnych kultur… w wieku około 35. roku życia nie było ani jednego pacjenta, u którego nie znalazłoby się problemów religijnych. Każdy z nich chorował dlatego, bo brakło mu tego, co od wieków daje religia. Nikt nie wyzdrowiał, o ile nie wróciło u niego jakieś odnowienie zaniedbanego życia religijnego.
Kulturę zdrowotną kształtuje wiele czynników, takich jak między innymi ogólny poziom życia członków danej zbiorowości, wierzenia i wiedza na temat przyczyn chorób, postawy i zachowania chorego wobec leczenia oraz postawy pracowników sektora opieki zdrowotnej wobec pacjentów, sposób odczuwania, postrzegania, opisywania i interpretowania objawów choroby, definiowanie zdrowia i postrzeganie choroby oraz styl życia.
Postawy i zachowania zdrowotne wobec choroby uwarunkowane są także religią, magią, działaniami medycznymi, opiekuńczo-pielęgnacyjnymi, udzielanym wsparciem społecznym.
Pracownicy ochrony zdrowia oraz studenci muszą mieć możliwość zapoznania się i przedyskutowania problemów wynikających z różnic kulturowych swoich podopiecznych oraz zdobyć umiejętność reagowania na nie zgodnie z ich etyką zawodową. Brak wrażliwości pracowników ochrony zdrowia na różnice kulturowe pacjentów powoduje bowiem zagrożenie dla poszanowania godności osoby pacjenta.
Podręcznik ma się przyczynić do zrozumienia, iż jednym z filarów opieki całego zespołu terapeutycznego jest zrozumienie, że pacjenci różnią się między sobą nie tylko rodzajem schorzenia, ale także przynależnością kulturową, statusem społecznym oraz że istnieje ścisły związek między różnorodnością między ludźmi a etyką zawodową.
W związku z powyższym stworzenie podręcznika poruszającego problemy związane z terapią pacjenta „innego” wydaje się jak najbardziej słuszne.
W naszym odczuciu, jako autorów podręcznika, kwestie różnic kulturowych oraz społecznych, a także ich znaczenie dla praktyki, powinny stanowić podstawowy element programów nauczania profesjonalistów medycznych, zarówno na poziomie przeddyplomowym, jak i podyplomowym. Muszą oni zrozumieć, że szpital, przychodnia, hospicjum czy inna placówka medyczna, to nie miejsce szkolenia, nie zwykły warsztat pracy, a pacjent to nie jest obojętny obiekt czy model do wykonania ćwiczeń. To cierpiący człowiek, który liczy na pomoc i jej potrzebuje bez względu na chorobę, wiek, płeć, kolor skóry, pochodzenie. Od tego bowiem, w jaki sposób ta pomoc będzie udzielana, będzie zależał jego dalszy los i powrót do zdrowia.
We współczesnym społeczeństwie, w tym także w ochronie zdrowia, bardzo ważną rolę musi odgrywać przekazywanie wiedzy o innych kulturach zamieszkujących Polskę, kwestionowanie wszelkich stereotypów, uwrażliwianie na różnice kulturowe i społeczne oraz wzmacnianie postawy szacunku wobec drugiego człowieka i jego kultury oraz pozycji.
Podopieczni placówek medycznych i pomocy społecznej wywodzą się z różnych środowisk, które są w szczególny sposób narażone na dyskryminację i negatywną schematyzację ich wizerunku ze strony personelu medycznego i innych pacjentów.
Pracownicy ochrony powinni znać i rozumieć wszystkie czynniki kulturowe czy społeczne danej grupy ludności i odpowiednio je uwzględniać w procesach planowania, a także realizowania opieki. Istotne jest, aby systematycznie uzupełniając swoją wiedzę, mogli w swej codziennej pracy uwzględniać poszanowanie zróżnicowania kulturowego i religijnego i społecznego.
Celem podręcznika jest więc rozbudzenie zainteresowania czytelników wielokulturowością, „innością”, w kontekście medycznym, zapoznanie ich ze zwyczajami osób będących wyznawcami różnych religii, należących do różnych społeczności, mających różny status społeczny, którzy są i będą potencjalnymi podopiecznymi placówek ochrony zdrowia oraz uwrażliwienie na ich potrzeby.
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 9 maja 2012 r. w sprawie standardów kształcenia dla kierunków studiów: lekarskiego, lekarsko-dentystycznego, farmacji, pielęgniarstwa i położnictwa, Dz. U. 2012 poz. 631, umożliwia studentom kierunków medycznych także zdobycie wiedzy z wpływu nierówności społecznych na stan zdrowia, społeczno-kulturowych różnic, kulturowych, etnicznych i narodowych uwarunkowań zachowań ludzkich, zapoznania się z wybranymi obszarami odrębności kulturowych i religijnych, kulturowymi, społecznymi i ekonomicznymi uwarunkowaniami zdrowia publicznego, ale – niestety – wiele uczelni z powyższego nie korzysta.
Uważamy, iż wiedza o określonych oczekiwaniach pacjentów innych kulturowo i o innym statusie społecznym wobec pracowników ochrony zdrowia jest kluczowa w świadczeniu opieki zdrowotnej. W naszej opinii przyczyni się to do umocnienia terapeutycznych związków pomiędzy personelem medycznym a pacjentem i uzmysłowi pracownikom ochrony zdrowia znaczenie wzajemnego szacunku i tolerancji wobec„innych”.
Mamy także nadzieję, iż zespół redaktorów podręcznika, wywodzących się ze środowisk reprezentujących różne religie i kultury oraz pracowników naukowych, posiadających ogromne doświadczenie zawodowe i dydaktyczne stanowi gwarancję, że będzie to cenna pozycja, mogąca z powodzeniem znaleźć zastosowanie nie tylko w procesie dydaktycznym, ale także w codziennej praktyce wszystkich pracowników ochrony zdrowia.
Niech jego przesłaniem będą słowa Elizabeth Kübler-Ross Największym darem, jaki otrzymałam od swych pacjentów, było zrozumienie, że istnieje coś więcej niż same lekarstwa. Coś poza ścisłą wiedzą medyczną. Troską i miłością można uzdrowić wielu cierpiących ludzi. Nie chcę przez to powiedzieć, że wiedza medyczna nie jest potrzebna, lecz sama tylko wiedza nikomu nie pomoże. Nie pomożecie ani jednemu człowiekowi, jeśli nie zaangażujecie przy tym głowy, serca i duszy. W mojej pracy z pacjentami nauczyłam się że niezależnie od tego, czy są to schizofrenicy, czy niedorozwinięci umysłowo, czy po prostu umierający, że ich życie ma swój cel. Wszyscy oni nie tylko mogą się od Was uczyć, od Was otrzymywać pomoc, ale mogą też stać się Waszymi nauczycielami.
Polska tradycja językowa nakazuje narodowości pisać wielką literą, wyznanie zaś małą, my – jako autorzy podręcznika, z szacunku dla wszystkich religii oraz ich wyznawców, postanowiliśmy zarówno narodowość, jak i wyznanie pisać wielką literą.
Chcielibyśmy także, jako redaktorzy podręcznika, podziękować wszystkim Autorom oraz Wydawnictwu Naukowemu SILVA RERUM za pracę non profit przy powstawaniu tego podręcznika, ponieważ wszystkie zyski, zarówno Autorów, jak i Wydawnictwa, w całości będą przeznaczone na potrzeby Fundacji „Pomóż Im” na rzecz Dzieci z Chorobami Nowotworowymi i Hospicjum dla Dzieci w Białymstoku.
prof. dr hab. med. Elżbieta Krajewska-Kułak
dr n. o zdrowiu Andrzej Guzowski
mgr teologii Grzegorz Bejda
dr n. o zdrowiu Agnieszka Lankau
SPIS TREŚCI
Wstęp…………………………………………………………………………………………………………………11
CZĘŚĆ I
PODSTAWY TEORETYCZNE……………………………………………………………………… 15
Krzysztof Korotkich
Obcy – owoc innego?……………………………………………………………………………………….. 17
Elżbieta Czykwin
Stereotypizacja i stygmatyzacja – podstawy teoretyczne……………………………………. 27
Magdalena Grassmann
Stygmatyzacja pacjenta i choroby w aspekcie historycznym……………………………… 47
Elżbieta Krajewska-Kułak, Agnieszka Kułak-Bejda,
Mateusz Cybulski, Andrzej Guzowski
Pacjent „inny” w opiniach Polaków – na podstawie literatury i badań własnych….. 63
Elżbieta Krajewska-Kułak, Cecylia Łukaszuk, Andrzej Guzowski,
Grzegorz Bejda, Agnieszka Lankau, Mateusz Cybulski
Pacjent odmienny kulturowo w opiece zdrowotnej ………………………………………….. 97
Emilia Sarnacka
Prawa pacjenta odmiennego kulturowo……………………………………………………………. 113
Emilia Sarnacka
Prawo do świadczeń zdrowotnych osób niepełnosprawnych…………………………….. 133
Anna Jacek
Status prawny pacjenta – nosiciela choroby zakaźnej………………………………………… 147
Marta Blecharczyk, Grzegorz Bejda, Emilia Sarnacka
Dylematy etyczne pracowników ochrony zdrowia ……………………………………………. 159
Mateusz Cybulski
Społeczeństwo wielokulturowe w Polsce…………………………………………………………… 185
Andrzej Guzowski, Grzegorz Bejda, Elżbieta Krajewska-Kułak
Chrześcijaństwo – powstanie, przemiany………………………………………………………….. 199
Andrzej Guzowski, Elżbieta Krajewska-Kułak, Grzegorz Bejda,
Katarzyna Krajewska-Ferishah
Judaizm, Islam i Tatarzy polscy…………………………………………………………………………. 213
Katarzyna Van Damme-Ostapowicz
Kontekst kultury w opiece zdrowotnej na świecie……………………………………………… 229
Mateusz Cybulski
Bariery w dostępie imigrantów do ochrony zdrowia…………………………………………. 241
Grzegorz Bejda, Agnieszka Kułak-Bejda, Agnieszka Lankau
Wpływ religijności na zdrowie………………………………………………………………………….. 255
Agnieszka Lankau
Rola przekonań religijnych w sprawowaniu opieki medycznej………………………….. 273
Jolanta Lewko
Holistyczny model opieki nad chorym……………………………………………………………… 289
Cecylia R. Łukaszuk, Elżbieta Krajewska-Kułak
Satysfakcja z opieki jako istotny element jakości opieki medycznej
nad pacjentem………………………………………………………………………………………………….. 301
Jacek Sobczak
Medycyna defensywna i jej paradoksy………………………………………………………………. 315
CZĘŚĆ II
BARIERY KOMUNIKACYJNE …………………………………………………………………….. 329
Anna Ślifirczyk
Komunikacja międzykulturowa w ochronie zdrowia………………………………………… 331
Emilia Jaroszewska
Bariery w komunikacji z zagranicznym pacjentem…………………………………………… 353
Józef Binnebesel, Zbigniew Formella, Halyna Katolyk
Specyfika funkcjonowania i komunikacji z dzieckiem przewlekle chorym………… 371
Dorota Podgórska-Jachnik
Komunikacja z pacjentem z niepełnosprawnością sensoryczną………………………… 397
Anna Wojnarska, Renata Zubrzycka
Komunikacja z pacjentem z niepełnosprawnością intelektualną……………………….. 415
Monika Banaszczyk, Błażej Kmieciak
Komunikacja z pacjentem doświadczającym zaburzeń psychicznych……………….. 431
Szymon Murawski, Julita Zawadzka
Komunikacja z pacjentem z różnymi zaburzeniami świadomości…………………….. 451
Józef Binnebesel, Zbigniew Formella
Komunikacja z dzieckiem doświadczającym śmierci………………………………………… 457
Agnieszka Hamerlińska-Latecka
Komunikacja z „ozdrowieńcem” – pacjentem po chorobie nowotworowej……….. 471
Dariusz Kuć
Empatia jako forma komunikacji w codziennej praktyce pracownika
ochrony zdrowia……………………………………………………………………………………………….. 483
CZĘŚĆ III
WYBRANE ASPEKTY OPIEKI MEDYCZNEJ ………………………………………………. 495
Agnieszka Kułak-Bejda, Piotr Kułak, Grzegorz Bejda, Wojciech Kułak
Kulturowe uwarunkowania wybranych jednostek chorobowych………………………. 497
Elżbieta Maciorkowska, Magdalena Zalewska, Magdalena Maciorkowska,
Magdalena Malesińska, Piotr Musiałowski
Uwarunkowania kulturowe żywienia w zdrowiu i chorobie ……………………………… 531
Grzegorz Bejda, Agnieszka Kułak-Bejda
Pacjent-katolik wobec zagadnień choroby i opieki zdrowotnej…………………………. 543
ks. mitrat mgr Jan Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk,
Justyna Fiedorczuk-Fidziukiewicz
Pacjent prawosławny wobec zagadnień choroby i opieki zdrowotnej ……………….. 559
Jerzy Sojka, ks. Adrian Korczago
Pacjent protestant wobec zagadnień choroby i ochrony zdrowia………………………. 573
Joanna Auron-Górska
Oczekiwania pacjenta wyznającego Judaizm…………………………………………………….. 591
Zbigniew Igielski
Pacjent Buddysta i Hinduista wobec zagadnień choroby i opieki zdrowotnej……. 609
Świadkowie Jehowy w Polsce. Służba Informacji o Szpitalach
Opieka medyczna nad pacjentem – Świadkiem Jehowy……………………………………. 615
Artur Konopacki, Monika Ryszewska
Pacjent muzułmański w Polsce…………………………………………………………………………. 629
Jacek Tabisz
Pacjent niewierzący, pacjent ateista…………………………………………………………………… 643
Andrzej Guzowski
Wyznawcy wybranych nowych ruchów religijnych i parareligijnych
jako potencjalni odbiorcy usług medycznych w Polsce……………………………………… 647
Grażyna Dytrych, Wojciech Kułak
Specyfika hospitalizacji dziecka z autyzmem i zaburzeniami ze spektrum
autyzmu …………………………………………………………………………………………………………… 669
Katarzyna Simonienko, Karolina Wilczyńska, Mikołaj Kwiatkowski,
Natalia Wygnał, Beata Galińska-Skok, Napoleon Waszkiewicz
Specyfika hospitalizacji chorego psychicznie…………………………………………………….. 681
Karolina Wilczyńska, Katarzyna Simonienko, Mikołaj Kwiatkowski,
Natalia Wygnał, Joanna Łazarczyk, Napoleon Waszkiewicz
Specyfika hospitalizacji chorego uzależnionego ……………………………………………….. 695
Emilia Mikołajewska
Specyfika hospitalizacji pacjenta niepełnosprawnego ruchowo…………………………. 717
Krystyna Kowalczuk
Specyfika hospitalizacji pacjenta niewidomego ………………………………………………… 733
Dorota Koncewicz
Specyfika hospitalizacji pacjenta z wadą słuchu………………………………………………… 743
Dorota Rogowska-Szadkowska
Specyfika hospitalizacji pacjenta zakażonego HIV……………………………………………. 757
Mateusz Cybulski
Specyfika hospitalizacji pacjentów w podeszłym wieku…………………………………….. 771
Katarzyna Beata Głodowska, Aleksandra Bendowska
Transkulturowa opieka medyczna niezbędnym elementem w programach
nauczania na Uniwersytetach Medycznych w Polsce ………………………………………… 791
Autorzy…………………………………………………………………………………………………………………799