Spis treści
1. Wstęp
2. Życie bez liberii
2.1. Piwonickie reminiscencje
2.2. Kaliskim szlakiem
2.3. Z ziemi obcej
2.4. Wśród swoich
2.5. Twórczość
3. Wspomnienia zza kulis
3.1. O twórczości teatralnej Janusza Teodora Dybowskiego
3.1.1. Po tej i po tamtej stronie – na przekór sanacyjnej cenzurze
3.1.2. Ptaki mego ojca (Ojcowie Jana Skiby) – o obawach społecznych końca lat 30.
3.1.3. Stanisław August (Insurekcja) – wytykany za sanacji, postępowy za socrealizmu
3.1.4. Von Schwindel w polskim dworze (Diabelski młyn) – antyniemiecka agitacja na wesoło
3.1.5. Dwie czary. Polska noc wigilijna – misterium wojenne ku pokrzepieniu serc
3.1.6. Słońce w nocy – internowany Polak na łasce Szwajcarów
3.1.7. Zapora (Złoto w dolinie) – o postępowej myśli technologicznej
3.1.8. Spotkanie w Alpach – o patriotyzmie prawdziwego Polaka
3.1.9. Kościuszko w Berville (Pieśń pomnożona) – precz z Napoleońskim imperializmem
3.1.10. I ty poznasz Marylę (Narodziny poety) – Mickiewicz jako narodowy wzór socjalisty
3.1.11. Droga do Warszawy – Marian Buczek w obronie komunistycznej Polski
3.1.12. Hotel Eutanazja – socjalizm łączy ludzi
3.1.13. Umówiony dzień – w 50. rocznicę rewolucji
3.1.14. Ślub czystości – o fabryce zepsutego dorobkiewicza
3.2. Między twórczością amatorską a zawodowstwem
4. Powieściopisarstwo J.T. Dybowskiego
4.1. Narracyjny wizerunek przeszłości
4.2. Dylematy historyka w PRL
4.3. Proza Dybowskiego
4.3.1. Gorące Wici – bajeczne dzieje Kalisiów czy mit o autochtoniczności Słowian?
4.3.2. Hołd pruski – antyniemiecka polityka królowej Bony
4.3.3. Błazen starego króla – peerelowski wizerunek nieudolnego Zygmunta Starego
4.3.4. Wieża Czarnej Księżniczki – o przyczynach klęski Jagiellonów
4.3.5. Wojenny pan – Stefan Batory i jego polityka
4.3.6. Światło nad Helladą – peerelowska moda na antyk
4.3.7. Ocalenie Syrakuz – walka przeciwko tyranii
4.3.8. Bunt Paryża – o proteście ludu przeciw burżuazyjnym panom
4.3.9. Listopadowa zawierucha – obojętność wsi wobec „pańskiego” powstania
4.3.10. Saga grodu nad Prosną – udział Niemców w polskiej konspiracji?
5. Wybrane elementy retoryki w powieściach historycznych J.T. Dybowskiego
6. Pisarz zapomniany
7. Bibliografia
8. Aneks
Streszczenie
Literatura polska pełna jest nazwisk, które zatarły się w świadomości czytelniczej, co więcej, mimo upływu czasu i większego doświadczenia historycznoliterackiego, nadal trudno jednoznacznie ustalić, z jakiej przyczyny? Monografia ta, poparta konkretnymi i – w miarę możliwości – dodatkowo uwierzytelnionymi materiałami źródłowymi, jest pierwszą subiektywną próbą spojrzenia na życie i twórczość jednego z takich pisarzy – Janusza Teodora Dybowskiego – zapomnianego dramaturga i prozaika.
Zamierzeniem autora książki, oprócz ukazania warsztatu pisarskiego, było przede wszystkim przedstawienie biografii człowieka, który uwikłany w historię obserwował i uczestniczył w wielu istotnych wydarzeniach dla naszego narodu. Za życia Dybowskiego Polska odzyskiwała wolność, jak również ją traciła. Od samych zrębów zakładała państwo, doświadczała zmiany swoich granic, padła ofiarą hitlerowskiej okupacji, a także komunistycznego ustroju. Dokonywała ogromnej odbudowy materialnej i moralnej, ponosiła olbrzymie straty, słowem, często „zaczynała od zera”. Niemal wszystkie te narodowe wzloty, upadki, triumfy i porażki znalazły odbicie w pisarstwie Dybowskiego. Większość z owych wydarzeń kształtowała także, w większym lub mniejszym stopniu, jego losy osobiste.
Przedmiotem rozważań w tej publikacji są nie tylko zebrane źródła i dokumenty, lecz także relacje osób, które znały autora osobiście, bądź się z nim zetknęły w różnych okolicznościach. Nie jest to, wbrew pozorom, próba scalenia wydanych do tej pory biogramów pisarza, lecz przede wszystkim sprostowanie i uzupełnienie o nieznane fakty bardzo ubogiego materiału źródłowego. Znalezienie syna pisarza – Aleksandra Teodora, mieszkającego na stałe w Sztokholmie, wydawało się graniczyć z cudem. O jego istnieniu wspomina zaledwie jedna informacja prasowa z lat 50. XX wieku. Idąc tym tropem, autor odnalazł wśród szwedzkiej Polonii w Sztokholmie potomka Dybowskiego, który wskazał ostatnią żyjącą przyjaciółkę rodziny – Halinę Marię Osmólską z Warszawy, będącą wykonawczynią testamentu Janusza Teodora. Dzięki niej zachowało się kilka listów pisarza, rodzinnych fotografii, dokumentów i dyplomów, które stanowią niezwykłą wartość tej monografii i cenne dopełnienie badań literackich.
Starając się znaleźć dla twórczości Dybowskiego najwłaściwsze miejsce w XX-wiecznej literaturze, Przemysław Mańka zapoznaje czytelników z międzywojennymi zmaganiami teatralnymi pisarza, działalnością kulturalną na emigracji, w tym również w obozie dla internowanych żołnierzy w czasie okupacji hitlerowskiej, a także socrealistyczną dramaturgią i peerelowską prozą historyczną. W swojej pracy, oprócz przybliżenia problematyki poszczególnych utworów, autor kładzie nacisk na znalezienie przyczyn ich powstania, zależnych w dużej mierze od uwarunkowań dziejowych i kierunku polityki kulturalnej, co pozwala wielokrotnie dowieść, w jakim stopniu twórczość ta włączała się, chcąc nie chcąc, w złożony proces przekształcania świadomości społeczeństwa w PRL-u.
Rozprawa dowodzi, iż Dybowski, podobnie jak wielu spośród przedstawicieli polskiej inteligencji, wierząc w złudne obietnice socjalizmu, był powolnym narzędziem propagandy tamtego okresu, co w dużej mierze odcisnęło swe piętno na twórczości i jej, współcześnie, słabą recepcję. Autor książki nie krytykuje Dybowskiego, lecz w zręczny sposób argumentuje, że również biografie drugo- i trzeciorzędnych pisarzy – bez wyjątku – stanowią ważny głos w rozważaniach o naszej przeszłości, uczą pokory i ostrożności przed wydawaniem jednoznacznej oceny.
Summary
Janusz Teodor Dybowski. The entangled writer.
In Polish literature, there are plenty of names, which have effaced in the memory of readers, and what is more, despite passing time and wider historic and literature experience, it is still hard to define, what has caused it? This monography, based on solid and conceivably – additionally proved source, is the first so subjective trial of the look on the life and writing one of such novelists – Janusz Teodor Dybowski – a forgotten dramatist.
The intention of the book author, apart from conveying the writing workshop, was mainly biography presentation of a man, who besides being involved in the history also observed and took part in many crucial moments for our nation. During Dybowski’s life, Poland was gaining freedom, as well as loosing it. The country experienced boundary changes, became the victim of the Nazi occupation and the communist system. Poland made huge material and moral reconstruction and suffered great losses. In fact, in many cases, the country had to start its function from scratch. Almost all these national ebbs and flows, all ups and downs found reflection in Dybowski’s writing. Most of these events more or less modeled his personal life, too.
The subject of this research consideration are not only gathered sources and documents, but also the relations of these who had a personal contact with Dybowski or encountered him in various circumstances. Not on any account, is it an attempt to merge published to these days biographies of Dybowski, but mainly rectification and supplementation with the unknown facts of extremely poor source. Finding the writer’s son – living in Stockholm Aleksander Teodor, was a matter of huge luck. Only one piece of press information dating the 50’s of the XX century mentions this fact. Following this path, the author found Dybowski’s only offspring among Swedish Poles in Stockholm, who then revealed the last living friend of novelist’s family – Halina Maria Osmólska from Warsaw, the performer of Janusz Teodor’s last will at the same time. Thanks to her some letters, family photos, documents and diplomas have preserved till today and they constitite unique value of this monography and precious fullfilment of literacy study.
Aiming to settle Dybowski’s writing in the right place of the XX c. literature Przemysław Mańka introduces the readers with the novelist’s mid-war drama attempts, his cultural activity of emigration years, including the ones in the camp for interned soldiers during the Nazi occupation, as well as sociorealistic drama and historical novel of People’s Poland period. In the work the author, apart from bringing the matters of particular works closer, emphasizes the reasons of their emergence, depending mostly on what was happening in the Polish history, and direction of cultural politics, which consequently allows to frequently prove the degree of writing being so engaged in the complex proces of recreation of People’s Poland society consciousness.
The thesis substantiates that Dybowski, like many other representatives of Polish intelligence, believing in illusive promises of sociorealism, was a slow instrument of that time propaganda, what consequently affected the writing and its nowadays’ poor reception. Author of the book does not denounces Dybowski but in handy way rationalizes that biographies of other minor writers – without any exceptions, constitute crucial voice in deliberation about our past, teach humility and caution in airing interchangeable views.
Contens
1. Introduction
2. Life without livery
2.1. Reminiscence of Piwonice
2.2. Kalisz route .
2.3. From foreign land .
2.4. Among ourselves
2.5. Writing
3. Behind the scenes memories
3.1. Drama writing of Janusz Teodor Dybowski
3.1.1. This side and the other – contrary to sanitation censorship .
3.1.2. My father’s birds (Jan Skiba’s fathers) – social worries of late 30’s.
3.1.3. Stanislaw August (Insurrection) – rebuked during sanitation, progressive during socialism .
3.1.4. Von Schwindel in Polish mansion (The devil mill) – funny antigerman agitation
3.1.5. Two cups. Polish Christmas Eve – war miracle play to strenghten the morale
3.1.6. Sun at night – internated Pole at the mercy of Swiss .
3.1.7. The dam. (Gold in the valley) – progressive technological idea .
3.1.8. Meeting in the Alps – the patriotism of a true Pole .
3.1.9. Kościuszko in Berville (Multiplied song) – to get rid of with Napoleonian imperialism .
3.1.10. And you will meet Maryla (The birth of poet) – Mickiewicz as an ideal national socialist
3.1.11. The way to Warsaw – Marian Buczek protects communist Poland .
3.1.12. Euthanasia Hotel – socialism connects people
3.1.13. The appointed day – the 50. anniversary of revolution .
3.1.14. Purity vows – factory of depravated parvenu
3.2. Between amateur and professional writing .
4. Novelist writing of Janusz Teodor Dybowski .
4.1. Narrative picture of the past
4.2. Dilemmas of historian in People’s Poland
4.3. Dybowski’s prose
4.3.1. Hot twigs – fairy tale of Kalisiowie or the myth about autochthonism of Slovian_____.
4.3.2. The Prussian Homage – antigerman politics of Queen Bona .
4.3.3. Old King Jester – People’s Poland vision of ineffective King Sigmund the Old
4.3.4. Black Princess Tower – the reasons of Jagiellonian fall .
4.3.5. The war noble – Stefan Batory and his politics .
4.3.6. The light above Hellenic world– People’s Poland antique fashion .
4.3.7. Syracuse saving – struggle againts tyranny
4.3.8. Paris rebelion – people’s protest against bourgeois state
4.3.9. November storm – country indifference to the lord’s uprising .
4.3.10. Saga of upon Prosna settlement – German participation in Polish conspiracy .
5. Chosen elements of rhetoric in Dybowski history novels .
6. Forgotten writer
7. Bibliography .
8. Anex