Wprowadzenie
1. Uwagi ogólne
Przemieszczanie się jest jedną z podstawowych aktywności ludzi. Gatunek ludzki jest najbardziej rozprzestrzenionym ze wszystkich gatunków zamieszkujących ziemię. Przystosowuje się on do każdych warunków klimatycznych. Jego mobilność determinowały i determinują bardzo zróżnicowane i niejednorodne czynniki. Wśród najczęściej występujących wymienia się przyczyny: ekonomiczne (motywacje wynikające z otrzymania ziemi, pracy lub mieszkania), polityczne (uwarunkowane zmianą struktury władzy i związanymi z tą zmianą represjami, repatriacjami i wysiedleniami), społeczne (zawieranie małżeństw oraz łączenie się rodzin), religijne (pielgrzymki do miejsc kultu religijnego), przyrodnicze (najczęściej związane z katastrofami naturalnymi, ale także ze zróżnicowaniem zasobów naturalnych), turystyczne (podróże w czasie wolnym) i służbowe (wyjazdy w celach zawodowych).
Zagadnienie wolności przemieszczania się objemuje rozległą problematykę z zakresu takich działów prawa jak międzynarodowe prawo publiczne, prawo Unii Europejskiej, prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, jak również, w pewnym zakresie, prawo karne.
Niniejsze opracowanie poświęcone zostało prawnym uwarunkowaniom przemieszczania się ludzi na terytorium Polski oraz w granicach Unii Europejskiej. Dodatkowo zakresem zainteresowania będzie również ogólna rama regulacji międzynarodowych w tym zakresie.
Rozdział I niniejszego opracowania został poświęcony krótkiemu rysowi historycznemu wolności przemieszczania się jako koncepcji normatywnej. Przedstawiono w nim sumarycznie istotne momenty w historii kontynentu europejskiego, które doprowadziły do jej wykształcenia się i ewolucji.
W Rozdziale II znalazła się charakterystyka wolności przemieszczania się w międzynarodowym prawie praw człowieka. Analizie poddane zostały akty normatywne (umowy międzynarodowe), które zawierają gwarancję dla wolności przemieszczania się, jako wolności człowieka, takie jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka oraz Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności wraz z jej Protokołem Czwartym. W strukturze tej części opracowania wydzielony zostanie osobno fragment poświęcony gwarancjom i granicom wolności przemieszczania się w wymienionych aktach normatywnych. W drugim z fragmentów znajdzie się również rozbudowane omówienie orzecznictwa Komitetu Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące swobody przemieszczania się. Podjęta zostanie również próba skonstruowania definicji wolności przemieszczania się w prawie międzynarodowym.
Kolejny, trzeci rozdział publikacji zawierać będzie charakterystykę regulacji Unii Europejskiej. Ich omówienie przed regulacjiami prawa polskiego wynika z faktu, że dyrektywy europejskie stanowią ogólną ramę dla prawa polskiego. Rzeczypospolita jest bowiem zobowiązana do implementacji zawartych tam postanowień do prawa krajowego. W pierwszej kolejności zostaną omówione postanowienia unijnego prawa pierwotnego – traktatów założycielskich oraz Karty Praw Podstawowych, która wprawdzie nie ma jeszcze tego charakteru, ale stanowi podstawę dla wykładni przepisów prawa wspólnotowego. W następnej kolejności omówione zostaną również gwarancje i ograniczenia wolności przemieszczania się we wspólnotowym prawie wtórnym.
Szczególne znaczenie mieć będą tutaj regulacje porozumienia Schengen o ruchu bezwizowym, pozwalające na przemieszczanie się pomiędzy państwami należącymi do układu bez konieczności legitymowania się paszportem lub posiadania innego rodzaju dokumentów podróży (wizy). Należy zauważyć, że do pierwszej wojny światowej paszport nie był potrzebny, aby przemieszczać się po Europie (wyjątkiem była carska Rosja oraz Imperium Otomańskie). Sytuacja zmieniła się przed pierwszą wojną światową, gdy wprowadzono szczegółowe kontrole graniczne. Porozumienie Schengen stanowi próbę powrotu do wcześniejszej, liberalnej polityki paszportowej.
Rozdział IV dotyczy wolności przemieszczania się w polskim prawie krajowym. Zawiera charakterystykę konstytucyjnych podstaw tej wolności, przesłanek jej ograniczania, jak również ich konkretyzacji w aktach niższego rzędu.
W kolejnym, Rozdziale V zostały przedstawione regulacje określające status uchodźcy, od tych zawartych w międzynarodowych paktach praw człowieka, aż do regulacji prawa krajowego w tym zakresie. Rozdział VI poświęcony został omówieniu prawa azylu.
Z kolei Rodział VII zawiera dogamtyczno-prawne refleksje poświęcone ogólnej charakterystyce wolności przemieszczania się, jej relacji do suwerenności państwa oraz pojęcia obywatelstwa. W tej części pracy dokonana zostanie ogólna charakterystyka wolności przemieszczania się – wyjaśniona jej istota i zbudowany ogólny model normatywny. Szczególnie zaakcentowany zostanie związek problematyki mobilności ludzi i ich przynależności państwowej. Wydaje się bowiem, że niezależnie od charakteru samego przemieszczania się to właśnie związek z określonym państwem determinuje uprawnienia przemieszczających się osób. Całość opracowania zakończy podsumowanie.
Spis treści
Wprowadzenie
- Uwagi ogólne
- Rys historyczny
Rozdział I – Wolność przemieszczania się w prawie międzynarodowym
- Wprowadzenie
- Gwarancje swobody przemieszczania się w umowach międzynarodowych z zakresu praw człowieka
2.1. Charakterystyka regulacji aktów prawa międzynarodowego
2.1.1. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
2.1.2. Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka
2.1.3. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności wraz z jej Protokołem Czwartym
2.2. Miejsce międzynarodowych umów gwarantujących wolność przemieszczania się w systemie prawa polskiego
2.3. Podsumowanie
- Ograniczenia swobody przemieszczania się na podstawie aktów prawa międzynarodowego
3.1. Charakterystyka ograniczeń wolności przemieszczania się w aktach prawa międzynarodowego
3.1.1. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
3.1.2. Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka
3.1.2.1. Orzecznictwo Komitetu Praw Człowieka
3.1.3. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 roku i orzecznictwo ETPC
3.1.3.1. Proporcjonalność ograniczeń wolności przemieszczania się jako środek zapobiegawczy
3.1.3.2. Prawo wyboru miejsca pobytu
- Wolność przemieszczania się w prawie międzynarodowym – próba definicji
4.1. Prawo do opuszczenia własnego kraju
4.2. Prawo do powrotu do własnego kraju
4.3. Obowiązki państwa wobec swoich obywateli poza jego granicami
- Zakończenie
Rozdział III – Wolność przemieszczania się w prawie Unii Europejskiej
- Wprowadzenie
- Ogólne ramy wolności przemieszczania się
2.1. Traktaty założycielskie (prawo pierwotne)
2.2. Karta Praw Podstawowych
- Gwarancje dla wolności przemieszczania się we wspólnotowym prawie wtórnym
3.1. Wprowadzenie
3.2. Przemieszczanie się obywateli UE na podstawie Dyrektywy 2004/38/WE
3.2.1. Charakterystyka ogólna z rysem historycznym
3.2.2. Analiza postanowień dyrektywy
3.2.2.1. Zakres normowania (przedmiotowy i podmiotowy)
3.2.2.2. Podstawowe uprawnienia obywateli UE
3.2.2.3. Zagadnienia praktyczne stosowania dyrektywy
3.3. Przemieszczanie się obywateli UE i państw trzecich na podstawie Kodeksu Schengen
3.3.1. wprowadzenie i rys historyczny
3.3.2. Przedmiot regulacji
3.3.3. najważniejsze postanowienia wyznaczające zakres swobody przemieszczania się
- Ograniczenia wolności przemieszczania się w prawie UE
4.1. Wprowadzenie
4.2. Ograniczenia na podstawie Dyrektywy 2004/38/WE
4.2.1. Podstawy wydalenia
4.2.2. Ograniczenia decyzji o wydaleniu
4.2.3. Uprawnienia osoby, wobec której stosuje się ograniczenia
4.3. Ograniczenia na podstawie Kodeksu Schengen
4.3.1. Podstawy odmowy wjazdu
4.3.2. Wymogi formalne decyzji o odmowie wjazdu
4.4. Podsumowanie
- Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
5.1. Wprowadzenie
5.2. Przegląd orzecznictwa
5.2.1. Prawa członków rodziny obywatela Państwa Członkowskiego
5.2.2. Ograniczenie prawa pobytu na terytorium Państwa Członkowskiego ze względu na sytuację finansową
5.2.3. Równość świadczeń i dostępu do edukacji
5.2.4. Definicja beneficjenta Dyrektywy 2004/38/WE
5.2.5. Konieczność dokonywania indywidualnej oceny w sprawach o wydalenie
- 2.6. Wolność przemieszczania się a procedura dyplomatyczna
5.2.7. Zakaz przemieszczania się jako sądowy środek zabezpieczający
- 2.8. Wolność przemieszczania się a zakaz dyskryminacji
5.3. Podsumowanie
- Zakończenie
Rozdział IV – Wolność przemieszczania się w polskim prawie krajowym
- Konstytucyjne podstawy wolności przemieszczania się na podstawie Konstytucji RP
1.1. Pozycja cudzoziemca w Konstytucji RP
1.2. Status prawny obywateli UE w Polsce
1.3. Przesłanki ograniczania wolności przemieszczania się (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP)
1.4. Podsumowanie
- Przykłady ograniczania wolności przemieszczania się w prawie polskim
2.1. Zakaz opuszczania kraju jako środek zabezpieczający w postępowaniu karnym
2.2.1. istota zakazu opuszczania kraju
2.2.2. Zakaz opuszczania kraju a wolność przemieszczania się
2.2.3. Zakaz opuszczania kraju a prawo unijne
2.2.4. poglądy judykatury i zapatrywania doktryny
2.3. Obowiązek posiadania ważnych dokumentów podróży
2.3.1. Paszport
2.3.2. środki niezbędne do utrzymania
2.3.3. wiza
2.3.4. ułatwienia – mały ruch graniczny
2.3.5. Ograniczenia o charakterze szczegółowym – Ograniczenia w przemieszczaniu się żołnierzy zawodowych
Rozdział V – Prawo azylu i status uchodźcy jako regulacja odnosząca się do wolności przemieszczaniach się w sytuacjach szczególnych
1. Wprowadzenie
- Prawa uchodźców
2.1. Wprowadzenie
2.2. Rys historyczny
2.3. Podstawy ochrony praw uchodźców w prawie międzynarodowym
2.3.1. Wprowadzenie
2.3.2. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
2.3.3. Prawo uchodźców na podstawie Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
2.3.4. Konwencja genewska
2.3.4.1. status „uchodźcy”
2.3.4.2. Przesłanki nadania
2.3.4.3. Przesłanki odmowy nadania statusu uchodźcy
2.3.4.4. Przesłanki ustania
2.3.4.5. Postulaty zmiany definicji „uchodźcy” i zasad nadawania tego statusu
2.3.4.6. Funkcja definicji uchodźcy w prawie międzynarodowym
2.3.4.7. Zasada non-refloument jako podstawowy instrument ochrony
2.4. Ochrona uchodźców w prawie Unii Europejskiej
2.4.1. Wprowadzenie
2.4.2. Podstawowe regulacje dotyczące ochrony uchodźców w prawie UE
2.4.3. Zakres zastosowania
2.4.4. Podstawowe gwarancje udzielane osobom ubiegającym się o azyl
2.4.4.1. Niedopuszczalność wniosku o udzielenie azylu
2.4.4.2. Procedury cofania status
2.4.4.3. Prawa uchodźcy
2.5. Ochrona uchodźców w polskim prawie krajowym
2.5.1. Wprowadzenie
2.5.2. Podstawowe regulacje prawne
2.5.2.1. Akty prawa krajowego określające status uchodźcy w Polsce
2.5.3. Regulacje szczegółowe
2.5.3.1. definicja uchodźcy w prawie polskim
2.5.3.2. postępowanie o nadanie statusu uchodźcy
2.5.3.3. pomoc w celu integracji
2.5.4. Podsumowanie
2.6. Wnioski
- Prawo azylu
3.1. Wprowadzenie
3.2. Definicja azylu
3.3. Azyl terytorialny
3.4. Azyl dyplomatyczny
3.5. Prawo azylu w prawie międzynarodowym
3.5.1. charakterystyka regulacji
3.5.2. Adresat normy w prawie azylu
3.5.3. uprawniony do uzyskania azylu
3.5.4. Prawa i obowiązki państw w odniesieniu do azylu terytorialnego
3.5.5. Położenie prawne osób korzystających z azylu
3.6. Azyl w prawie polskim
Rozdział VI – Wolność przemieszczania się w rozważaniach dogmatycznoprawnych
- Wprowadzenie
- swoboda przemieszczania się a suwerenność państwa
- swoboda przemieszczania się a obywatelstwo
3.1. Obieg wewnątrzunijny
3.2. obieg pozaunijny
3.3. pojęcie obywatelstwa
Zakończenie